Τα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας.Η ιστορία του χαρταετού.

Καθαρά Δευτέρα

Η Καθαρά Δευτέρα είναι το τέλος των Αποκρειάς και η πρώτη μέρα της Σαρακοστής.
Η λέξη Καθαρή εκκλησιαστικά σημαίνει το ξεκίνημα της κάθαρσης των Χριστιανών που αρχίζει με νηστεία.
Από την Καθαρά Δευτέρα ξεκινάει η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Απαραίτητα στοιχεία της αποκριάς θεωρούνται τα κούλουμα και ο χαρταετός.
Με τον όρο κούλουμα, εννοούμε τη μαζική έξοδο του κόσμου στην ύπαιθρο και τον εορτασμό της Καθαράς Δευτέρας έξω στην φύση.
Τα κούλουμα είναι γνωστά και σαν κούλουμπα, κούμουλες, κουμουλάθες ή κούμουλα. Είναι ένα παραδοσιακό λαϊκό πανηγύρι
Σύμφωνα με τον πατέρα της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαο Πολίτη η προέλευση της λέξης είναι λατινική, από το cumulus που εκτός από την σημασία του σωρού, σημαίνει και την αφθονία, το περίσσευμα, το πέρας, αλλά και τον επίλογο.
Η γιορτή της Καθαράς Δευτέρας θεωρείται ο επίλογος των βακχικών εορτών της αποκριάς, οι οποίες ουσιαστικά αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη και τελειώνουν την Καθαρά Δευτέρα.
Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος την Καθαρά Δευτέρα καθαρίζουν ό,τι απόμεινε από τα μη νηστίσιμα φαγητά της αποκριάς, διότι και τέτοιου είδους λιχουδιές γεύονται μερικοί, αντί για λαγάνες, χαλβά, ελιές και πίκλες που προτιμούν οι πιο πολλοί, σαν αποτοξίνωση από τα πλούσια φαγοπότια της αποκριάς.
Σε άλλα μέρη της Ελλάδας, όπως π.χ. στην Ήπειρο, οι νοικοκυρές καθαρίζουν τις κατσαρόλες και όλα τα χάλκινα σκεύη από τα λίπη της αποκριάς με ζεστό σταχτόνερο μέχρι ν' αστράψουν και βάφουν άσπρα τα πεζοδρόμια.
Αντίθετα άλλοι βάφουν μαύρα τα πρόσωπά τους με καπνιά ή μπογιά παπουτσιών, καθώς χορεύουν και μεθούν όλη την ημέρα σε υπαίθριες συγκεντρώσεις.
Απαραίτητο συμπλήρωμα της Καθαράς Δευτέρας αποτελεί το πέταγμα του χαρταετού, του αστεριού στα ψηλώματα.
Τους χαρταετούς τους κατασκεύαζαν παλιά μόνοι τους με καλάμια και χαρτί. Ήθελαν μαστοριά στο ζύγισμα. Αν δεν τα κατάφερνες να τα ζυγιάσεις χαρταετό ψηλά δεν έβλεπες.
Με το χαρταετό πέταγαν μακριά κάθε έγνοια του χειμώνα, με τον ερχομό της άνοιξης.
Καθαρά Δευτέρα έθιμα στην Ηλεία
Η Καθαρά Δευτέρα γιορτάζεται στην εξοχή με νηστίσιμα,
που δεν κόβουν λίξα και κρασί, γι' αυτό και γυρίζουν μεθυσμένοι
(όπως λέγαν στο Χάβαρι).
Τα κοινά έθιμα είναι το άζυμο ψωμί δηλαδή η λαγάνα και τα λογιών νηστίσιμα φαγώσιμα (μαρουλάκια, κρεμύδια και σκόρδα, ταραμάς, ελιές, φασολάδες λευκές, βοβριά κ.α.).
Στον τόπο μας τα βρασμένα κουκιά ήταν σήμα κατατεθέν της ημέρας. Οι νοικοκυρές ζύμωναν ψωμί λιζό, την μπουγάτσα. Πάμε να χαλάσουμε τα Κούλουμα, λέγαν οι Καρδαμαίοι.
Η προετοιμασία εκεί αρχίζει από τους μπακάληδες που πουλούν βρασμένα κουκιά με ρίγανη και όλα τα νηστίσιμα. Τόση ήταν η κίνηση στον καρδαμά τότε, που οι έμποροι και οι καταστηματάρχες ζήτησαν να καθιερωθεί η ημέρα αυτή ως αργία και ημέρα πανηγυριού. Ο Πρόεδρος συγκαλεί Κοινοτικό Συμβούλιο.
Στις 28-2-1954 καθορίζεται η αργία και το πανηγύρι, με όλα τα σχετικά καταστήματα να εξυπηρετούν τους πανηγυριστές και δημιουργεί αγροτική παρέλαση, με ανθοστολισμένα "άρματα" και μεταμφιεσμένους.
Οι Αγραπιδοχωρήτες που εγκαταστάθηκαν στην Ηλεία έφτιαχναν και τα αλμυροκούλουρα. Οι κοπέλες αν με το μακαρόνι της Τυρινής δεν έβλεπαν στον ύπνο τους ποιον θα πάρουν για άνδρα, τότε την Καθαρά Δευτέρα έτρωγαν αλμυροκούλουρα, και δεν έπιναν καθόλου νερό για να πάει ο μέλλον σύζυγός τους στο όνειρό τους, να τους δώσει νερό να ξεδιψάσουν.
Έλεγαν: "Τρώνε την αλμυροκουλούρα για να δούνε ποιον θα πάρουνε" . Το έθιμο αυτό υπάρχει σε πολλές περιοχές.
Αλλού την παραμονή της Καθαράς Δευτέρας οι γυναίκες έβγαζαν βορβούς. Πρόσεχαν ο πρώτος να είναι ο μεγαλύτερος. Τον τοποθετούσαν με τα φύλλα του το πρωί της Καθαράς Δευτέρας στην πόρτα του σπιτιού. Το βράδυ τον έβγαζαν στη μαλάθα του ψωμιού μέχρι το Πάσχα, για να είναι φτούρια το ψωμί του σπιτιού.
Την ημέρα αυτή ήταν συνήθεια να μαζεύονται οι περισσότεροι σε συγκεκριμένους τόπους, για να γιορτάζουν τα "Κούλουμα".
Οι Σαβαλαίοι πήγαιναν σε τόπο γεμάτο από Σπέντζες, στην Σπετζολουλουδιά.
Οι Αμαλιαδαίοι διάλεγαν την Φραγκαβίλα.
Στην περιοχή αυτή λάμβαναν χώρα και κάποια δρώμενα.
Το κάψιμο του Καρνάβαλου, ο γάμος και η κηδεία, οι γαϊδουροδρομίες και άλλα παιχνίδια, που τα συνόδευαν μουντζουρώματα και αλευρώματα κ.α.
Με την Καθαρο-Δευτέρα ξεκινούσε η Μεγάλη Σαρακοστή, οι πρώτες τρεις μέρες επέβαλαν αυστηρή νηστεία. Όχι μόνο δεν έτρωγαν λάδι οι νηστικοί, μόνο νερό έπιναν.
Το βράδυ λίγες σταφίδες να ξεγελάσουν την σφοδρή πείνα τους.
Έτσι θεωρούσαν τον εαυτό τους άξιο της θείας Κοινωνίας με την λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων, την Τετάρτη που ακολουθούσε.
Άξιοι για την θεία Κοινωνία, αλλά και το αντάλλαγμα της σοβαρό.
Κι αυτό φόβιζε προπάντων τις γριές. Έτσι δεν μπορούσαν να ευχαριστηθούν την Τυρινή (Τουρνή) με τα καλούδια της.
Η κατάσταση αυτή γέννησε την παροιμία: Όσο συλλογάται η γριά το Τρίμερο, μαύρη Τουρνή (Τυρινή) την πάει.

Η ιστορία του χαρταετού.

Ο χαρταετός φαίνεται να άνοιξε για πρώτη φορά τα πολύχρωμα εύθραυστα φτερά του περίπου στα 1000 π. Χ., και έκτοτε δεν έπαψε να χρωματίζει με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο τον ουράνιο θόλο, από την Ανατολή έως τη Δύση.
Από την Κίνα, φτιαγμένος από μετάξι και μπαμπού, με τη μορφή του δράκου που ήταν ιερό, θεϊκό σύμβολο, αντικείμενο θαυμασμού και λατρείας για τον λαό, πέταξε μακριά.
Πέταξε στην Κορέα κι από εκεί στην Ινδονησία και τη Μαλαισία, για να φτάσει στην Ιαπωνία, όπου εμπλουτίστηκε με περισσότερο έντονα χρώματα και πήρε τη μορφή των αυστηρών Σαμουράι. Στη Βόρεια Ινδία, εδώ και χιλιάδες χρόνια, οι αιθέριοι χορευτές υποδέχονται την άνοιξη, σε γιορτές που έχουν τις ρίζες τους στην ινδουιστική μυθολογία. Τον 4ο π.Χ. αι., στην αρχαία Ελλάδα, σύμφωνα με τις πηγές, ο αρχιμηχανικός Αρχύτας του Τάραντος χρησιμοποίησε στην αεροδυναμική του τον αϊτό. Παλαιότερη αναφορά θα μπορούσε να θεωρηθεί η απεικόνιση σε ελληνικό αγγείο της κλασικής περιόδου μιας κόρης που κρατά στα χέρια της λευκή σαΐτα δεμένη με νήμα, ένα είδος αϊτού δηλαδή, και την οποία ετοιμάζεται να πετάξει. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η χρήση του χαρτιού δεν ήταν ακόμη γνωστή, εικάζουμε ότι τα χρόνια εκείνα, τα όποια πειράματα ή παιχνίδια με αϊτούς θα πρέπει να τα έκαναν με πανί, αντίστοιχο με αυτό που χρησιμοποιούσαν στα πλοία έως και τα μεσαιωνικά χρόνια. Πολύ αργότερα, ο Μάρκο Πόλο, γυρίζοντας από τα ταξίδια του, φέρνει το χαρταετό στη Μεσαιωνική Ευρώπη.
0 χαρακτήρας του εξαγνισμού, τον οποίο πολλοί απέδιδαν στο πέταγμα του χαρταετού, με τον καιρό γίνεται απολαυστικό παιχνίδι, επιστημονική έμπνευση και πηγή μιας διαρκούς ικανοποίησης του ανθρώπου για την υποταγή της ύλης στα πιο ευφάνταστα και τολμηρά του όνειρα. 0 χαρταετός, στη μακραίωνη ιστορία του, χρησιμοποιήθηκε ποικιλοτρόπως: για τη μέτρηση της Θερμοκρασίας και της ταχύτητας των ανέμων, για μελέτες της ατμόσφαιρας και του ηλεκτρισμού, αλλά ακόμα και για αεροφωτογραφίσεις. Έσωσε ναυαγούς, έστειλε στρατιωτικά σήματα, κίνησε κάρα, ακόμα και αυτοκίνητα.
Στην ιστορική διαδρομή του αγαπημένου χαρταετού, συνέβησαν πολλά και διάφορα:
• Το 1749 ο Σκωτσέζος μετεωρολόγος Alexander χρησιμοποίησε χαρταετούς με θερμόμετρα, προκειμένου να καταγράψει και να μελετήσει τις θερμοκρασιακές μεταβολές σε μεγάλο υψόμετρο.
• Το 1752 ο Βενιαμίν Φραγκλίνος εκτέλεσε το διάσημο πείραμα με τον χαρταετό, προκειμένου να αποδείξει ότι οι αστραπές δεν είναι τίποτα άλλο παρά στατικός ηλεκτρισμός.
Τα χρόνια 1799-1809, ο σερ George Cayley άρχισε να πειραματίζεται με τους χαρταετούς, προκειμένου να κατασκευάσει μια μηχανή που να έχει τη δυνατότητα να μεταφέρει ανθρώπους στον αέρα. Και τα κατάφερε! Το 1853 πέτυχε να πετάξει το πρώτο ανεμοπλάνο, που μπόρεσε να σηκώσει το βάρος ενός ατόμου για σαράντα ολόκληρα δευτερόλεπτα.
• Το 1833 ένας Βρετανός, αυτή τη φορά, μετεωρολόγος, χρησιμοποίησε τους χαρταετούς για να ανυψώνει ανεμόμετρα, ώστε να καταγράφει και να μελετά τις ταχύτητες των ανέμων στα διάφορα υψόμετρα.
• Το 1887 ο Ε. Β. Archibald τράβηξε τις πρώτες αεροφωτογραφίες χρησιμοποιώντας χαρταετούς
Πώς να φτιάξετε τον δικό σας χαρταετό

Για χαρταετό σε σχήμα διαμαντιού θα χρειαστείτε:
- Σπάγγο
- Κόλλα ή κολλητική ταινία
- Ανθεκτικό χαρτί (102cm x 102cm)
- Δύο ανθεκτικές βέργες από καλάμι ή ελαφρύ ξύλο. Η μία πρέπει να έχει μήκος 90cm και η άλλη 102cm
- Μαρκαδόρους και μπογιές για να διακοσμήσετε τον χαρταετό σας.

Οδηγίες:
1. Τοποθετήστε την μικρότερη βέργα οριζοντίως και κάθετα επί της μακρύτερης βέργας σχηματίζοντας έναν σταυρό. Η μικρή βέργα πρέπει δεν πρέπει να τοποθετηθεί ακριβώς στο μέσο της μεγαλύτερης αλλά ψηλότερα, ενώ τα άκρα της μικρής βέργας πρέπει να απέχουν ακριβώς το ίδιο από την ένωσή τους με την μεγαλύτερη βέργα.
2. Δέστε γερά μεταξύ τους τις δύο βέργες.
3. Στα τέσσερα άκρα του σταυρού που σχηματίστηκε φτιάξτε εγκοπές αρκετά βαθιές ώστε να μπορείτε να περάσετε από μέσα τον σπάγγο που χρησιμοποιείτε. Περάστε σπάγγο μέσα από τις τέσσερις εγκοπές. Κάντε μια θηλιά στο πάνω μέρος του σταυρού με τον σπάγγο και στερεώστε τον δένοντάς τον γύρω από την βέργα. Τεντώστε τον σπάγγο τραβώντας τον από το κάτω μέρος του σταυρού και κάντε και εκεί μια θηλιά. Ο σπάγγος πρέπει να είναι τεντωμένος, αλλά όχι τόσο ώστε να λυγίζει τις βέργες. Στερεώστε καλά τον σπάγγο κόψτε το κομμάτι που σας περίσσεψε.
4. Απλώστε το χαρτί πάνω στον σταυρό. Κόψτε το γύρω γύρω αφήνοντας περιθώριο 2-3cm. Διπλώστε τις άκρες αυτές (το περιθώριο) γύρω από τον τεντωμένο σπάγγο και κολλήστε το με ταινία ή κόλλα ώστε το χαρτί να είναι τεντωμένο.
5. Κόψτε ένα κομμάτι σπάγγου περίπου 122cm και δέστε την μια άκρη στην θηλιά στο επάνω μέρος του σταυρού και την άλλη στην θηλιά στο κάτω μέρος του σταυρού. Κάντε μια θηλιά στον σπάγγο αυτό, ακριβώς πάνω από την ένωση των βεργών. Από αυτήν την θηλιά θα περάσει η καλούμπα.
6. Με ένα κομμάτι σπάγγο στον οποίο θα δέσετε κορδέλες σε απόσταση περίπου 10cm η μία από την άλλη θα φτιάξετε την ουρά του χαρταετού. Στερεώστε την ουρά στην θηλιά στο κάτω μέρος του σταυρού.
7. Διακοσμήστε τον χαρταετό σας.
Ο χαρταετός σας είναι έτοιμος!

Συνταγή λαγάνας

Τα υλικά που χρησιμοποίησα φτιάχνουν 4 λαγάνες
• 600 γραμμάρια (περίπου) αλεύρι για όλες τις χρήσεις
• 450 ml (περίπου) χλιαρό νερό
• 1,5 κουταλάκι ζάχαρη
• 1,5 κουταλάκι αλάτι
• 1 φακελάκι ξερή μαγιά
• σουσάμι

Ας δούμε όμως πως γίνονται…

Αρχικά βάζουμε σε μια λεκανίτσα τη μαγιά μας με 150 ml χλιαρό νερό και την ανακατεύουμε. Στη συνέχεια προσθέτουμε τη ζάχαρη, το αλάτι και 100 γραμμάρια αλεύρι και ανακατεύουμε με μια ξύλινη κουτάλα για να γίνει χυλός. Το σκεπάζουμε με μια πετσέτα και το αφήνουμε κοντά σε θερμό μέρος για να φουσκώσει και να διπλασιαστεί. Εγώ το άφησα περίπου 45 λεπτά.
Στη συνέχεια θα προσθέσετε περίπου 500 γραμμάρια αλεύρι και περίπου 350ml χλιαρό νερό και θα αρχίσετε το ζύμωμα. Το περίπου έχει τη λογική του “όσο σηκώσει” που λέγανε πολύ σοφά παλιότερα. Ουσιαστικά χρειάζεστε μια ζύμη που δε κολλάει και μπορείτε να την ανοίξετε με τον πλάστη.
Αφού τελειώσετε με το ζύμωμα, θα χωρίσετε τη ζύμη σας σε 4 μπάλες που θα τις ανοίξετε με τον πλάστη σε λεπτό φύλλο στο σχήμα της λαγάνας. Επειδή πιάνουν πολύ χώρο και δεν ξέρω αν έχετε τόσα ταψιά, μπορείτε να τις απλώσετε σε λαδόκολες αν θέλετε.
Κι εδώ αρχίζει το στάδιο της… διακόσμησης. Αυτό σημαίνει πως θα αρχίσετε να πιέζετε με τα δάχτυλα σας το φύλλο σε διάφορα σημεία ώστε να γίνουν τα γνωστά βαθουλώματα της λαγάνας. Στη συνέχεια με ένα πινέλο θα αλείψετε χλιαρό νερό στην επιφάνεια και θα πασπαλίσετε το σουσάμι. Το νερό βοηθάει το σουσάμι να κολλήσει στο ζυμάρι μας.
Θα αφήσετε τις λαγάνες να φουσκώσουν μια ωρίτσα και στη συνέχεια θα τις φουρνίσετε μέχρι να αρχίσουν να αλλάζουν χρώμα (μη τις αφήσετε πολύ ώρα και καούν). Πριν τις βάλετε στο φούρνο καλό είναι να τις τρυπήσετε σε μερικά σημεία με ένα πηρούνι.
Το τελικό στάδιο είναι να τις αλείψετε ξανά με νερό όπως είναι ζεστές και να βάλετε πάνω από το ταψί μια πετσέτα για να “ιδρώσουν”. Αυτό βοηθάει στο να μαλακώσουν.

Η κυρά Σαρακοστή

Σαράντα μέρες κράταγε η νηστεία πριν το Πάσχα. Τις τρεις πρώτες μάλιστα μερικές γυναίκες δεν έβαζαν στο στόμα τους τίποτα, ούτε καν ψωμί ή νερό και την τέταρτη έτρωγαν μόνο ειδικά φαγητά - καρυδόπιτα, σούπα με φασόλια, πετιμέζι. Πόσο αργά περνούσε η σαρακοστή για όσους νήστευαν και νήστευαν οι περισσότεροι.
Η "κυρά Σαρακοστή" ήταν το ημερολόγιό τους. Την παρίσταναν ως καλογριά. Έπαιρναν μια κόλλα χαρτί και σχεδίαζαν μια γυναίκα. Δεν της έκαναν στόμα γιατί συνέχεια νήστευε και τα χέρια της ήταν σταυρωμένα γιατί όλο προσευχόταν.
Είχε 7 πόδια, τις 7 βδομάδες της Σαρακοστής. Κάθε Σάββατο έκοβαν και ένα πόδι. Το τελευταίο το έκοβαν το Μεγάλο Σαββάτο. Στη Χίο το έβαζαν μέσα σε ένα ξερό σύκο ή σε ένα καρύδι και όποιος το έβρισκε πίστευαν πως θα ήταν καλότυχος.
Αλλού την έκαναν και πάνινη την "κυρά Σαρακοστή" τους και τη γέμιζαν με πούπουλα. Στον Πόντο έπαιρναν μια πατάτα ψημένη ή ένα κρεμμύδι, έμπηγαν 7 φτερά κότας, το έδεναν στο ταβάνι και κρεμόταν όλη τη Σαρακοστή. Κάθε βδομάδα έβγαζαν και ένα φτερό. Ο "κουκουράς", έτσι το έλεγαν, ήταν ο φόβος των παιδιών.

ΚΑΛΗ ΑΓΙΑ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗ